Η Θεωρία της Προοπτικής στη Λήψη Αποφάσεων των Ανθρώπων1 min read

Η λήψη αποφάσεων είναι κάτι καθημερινό που οι άνθρωποι το κάνουν όλη την ώρα, εν γνώσει ή εν αγνοία τους. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, ότι το θέμα της λήψης αποφάσεων μοιράζεται από πολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως τα μαθηματικά, τα οικονομικά και τις πολιτικές επιστήμες, μέχρι την κοινωνιολογία και την ψυχολογία.

Οι αποφάσεις χωρίζονται κυρίως σε ριψοκίνδυνες και ακίνδυνες επιλογές.

Για παράδειγμα, ριψοκίνδυνη επιλογή είναι το να φύγουμε από το σπίτι χωρίς να πάρουμε τον φορτιστή του κινητού μας τηλεφώνου με κίνδυνο να τελειώσει η μπαταρία. Η ακίνδυνη επιλογή όμως είναι να προνοήσουμε από πριν και να πάρουμε τον φορτιστή μας, αποκλείοντας έτσι το ρίσκο να μείνουμε χωρίς μπαταρία.

Ιστορική αναδρομή

Η επιλογή μιας πράξης μπορεί να είναι σαν το τζόγο, δηλαδή να αποδώσει διάφορα αποτελέσματα με διαφορετικές πιθανότητες. Η παραδοσιακή οικονομική θεωρία υποθέτει ότι οι επενδυτές προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν την αναμενόμενη χρησιμότητα του πλούτου, όταν λαμβάνουν αποφάσεις υπό συνθήκες αβεβαιότητας. Ο Daniel Bernoulli (1738), με την ‘Θεωρία Αναμενομένης Χρησιμότητας’ (Expected Utility Theory) ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να εξηγήσει γιατί οι άνθρωποι γενικά απεχθάνονται το ρίσκο και γιατί αυτή η αποστροφή ρίσκου μειώνεται με την αύξηση του πλούτου.

Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η παραδοσιακή θεωρία δεν περιγράφει με ακρίβεια το πώς οι άνθρωποι συμπεριφέρονται πραγματικά, όταν επιλέγουν ανάμεσα σε ριψοκίνδυνες επιλογές. Δεν επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες με ορθολογικό τρόπο.

Έτσι, το 1979 δημιουργήθηκε μια θεωρία, η οποία αναπτύχθηκε περαιτέρω το 1992 από τον Daniel Kahneman και Amos Tversky και βραβεύτηκε με το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών το 2002. Η θεωρία αυτή, στην πραγματικότητα αποτελεί μια κριτική στη θεωρία της αναμενόμενης χρησιμότητας ως περιγραφικού μοντέλου της διαδικασίας λήψης αποφάσεων υπό αβεβαιότητα. Κατά συνέπεια, δημιουργούν ένα εναλλακτικό μοντέλο, ως ψυχολογικά πιο ακριβή περιγραφή της διαδικασίας λήψης αποφάσεων, το οποίο ονόμασαν Θεωρία Προοπτικής (Prospect Theory).

Η Θεωρία της Προοπτικής (Prospect Theory)

Η Θεωρία της Προοπτικής είναι μια θεωρία συμπεριφορικής χρηματοοικονομικής που ορίζει ότι τα κέρδη και οι απώλειες εκτιμώνται διαφορετικά. Οι επενδυτές παίρνουν αποφάσεις βασιζόμενοι περισσότερο στα αντιληπτά κέρδη από ότι στις αντιληπτές απώλειες που θα προκύψουν από μια κατάσταση . Έτσι, αν κάποιος έχει την ευκαιρία να διαλέξει ανάμεσα σε δύο ισοπίθανα ενδεχόμενα, το ένα εκφρασμένο με όρους πιθανού κέρδους και το άλλο εκφρασμένο με όρους πιθανής απώλειας, αυτός θα διαλέξει την πρώτη.

Επίσης, είναι γνωστή και με τον ορό «Αποστροφή/Απέχθεια Απώλειας» (Loss Aversion). Πιο απλά, οι άνθρωποι τείνουν να απεχθάνονται την απώλεια περισσότερο από ότι απολαμβάνουν ένα ισόποσο κέρδος.
Οι Tversky και Kahneman (1984), υποστηρίζουν ότι οι απώλειες επηρεάζουν συναισθηματικά τον άνθρωπο πολύ περισσότερο από ό, τι ένα ισοδύναμο ποσό του κέρδους. Για παράδειγμα, η πλειοψηφία των ατόμων θα λυπόταν πολύ περισσότερο αν έχαναν 50 ευρώ από ότι αν κέρδιζαν 50 ευρώ, ιδίως σε βάθος χρόνου.

Θεωρία Προοπτικής vs Θεωρία της Αναμενόμενης Χρησιμότητας

Η Θεωρία της Προοπτικής, κατάφερε να φέρει την ψυχολογία πολύ κοντά στην οικονομική ανάλυση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση. Αν και πολλοί οικονομολόγοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τη Θεωρία της Αναμενόμενης Χρησιμότητας, η Θεωρία Προοπτικής έχει κερδίσει έδαφος τα τελευταία χρόνια μιας κι έχει μια σταθερή μαθηματική βάση κάτι το οποίο είναι περισσότερο οικείο για τους οικονομολόγους. Η Θεωρία Αναμενομένης Χρησιμότητας ασχολείται με το πώς θα πρέπει να ληφθούν οι αποφάσεις σε συνθήκες αβεβαιότητας, ενώ η Θεωρία Προοπτικής ασχολείται με το πώς πραγματικά λαμβάνονται οι αποφάσεις.

Συμπεράσματα

Η θεωρία προοπτικής εξηγεί πολλές προκαταλήψεις (biases) οπού οι άνθρωποι βασίζονται κατά τη λήψη αποφάσεων. Η κατανόηση αυτών των προκαταλήψεων μπορεί να βοηθήσει στο να πείσει τους ανθρώπους να αναλάβουν δράση αλλά και να χρησιμοποιηθεί σε πλαίσια όπως οι διαφημίσεις, η οικολογία και η φιλανθρωπία.

Μπορούμε να έχουμε καλύτερη αντίληψη των δεδομένων μας χρησιμοποιώντας μοντέλα που βασίζονται σε ψυχολογικά πιο ρεαλιστικές υποθέσεις; Εσείς τι πιστεύετε;

Πηγές

Kahneman, D., & Tversky, A. (1984). Choices, values, and frames. American psychologist, 39(4), 341.

Kahneman, D., & Tversky, A. (1979). Prospect theory: An analysis of decision under risk. Econometrica: Journal of the econometric society, 263-291.