Κάθε θεωρία, στην προσπάθειά της να εξηγήσει τα οικονομικά φαινόμενα σε μια κοινωνία, επηρεάζεται από τις συνθήκες της εποχής στην οποία επιχειρεί να ενταχθεί· παραδόσεις, θρησκεία, τεχνολογία, πρόσφατα ιστορικά γεγονότα θα έλεγε κανείς ότι είναι μεταξύ των πιο σημαντικών.
Τι μπορεί, λοιπόν, να προηγήθηκε και να προκάλεσε τη γέννηση θεωριών που συναντάμε από χθες μέχρι σήμερα;
Πίσω στον 4ο αιώνα π.Χ. η Αθηναϊκή δημοκρατία διανύει μια δύσκολη περίοδο. Προερχόμενη από μεγάλη ακμή κατά τον χρυσό αιώνα του Περικλή, η Αθήνα γνωρίζει την ήττα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, έχοντας προηγουμένως επιβάλλει υψηλούς φόρους περιουσίας με σκοπό την παραγωγή πολεμικού υλικού και τη ναυπήγηση πλοίων (Ferguson, 2001). Οι έμποροι «ξακρίζουν» τα νομίσματα, χυτεύουν τα ρινίσματα και δημιουργούν νέο χρήμα, επηρεάζοντας έτσι την αξία του. Όσοι είναι σε καλύτερη οικονομική κατάσταση δανείζουν με αβάσταχτα υψηλό τόκο. Η οικονομική κρίση συνοδεύεται από έλλειψη σιτηρών και επιδημία πανώλης με ένα από τα πρώτα της θύματα τον ίδιο τον Περικλή (Christodoulakis, 2012).
Σε αυτό το ζοφερό ιστορικό πλαίσιο ζει ο φιλόσοφος Αριστοτέλης. Υπέρμαχος του μέτρου, συνθέτει μια θεωρία κοινωνικής συμπεριφοράς και οργάνωσης στο έργο του Ηθικά Νικομάχεια, όπου για πρώτη φορά περιγράφονται οι έννοιες της χρησιμότητας των αγαθών αλλά και της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας. Η αναδιάρθρωση της οικονομίας και κοινωνίας των Αθηνών είναι το ζήτημα της εποχής. Ξενοφών και Πλάτων είχαν προτείνει καταμερισμό εργασίας που θα οδηγήσει σε εξειδίκευση και οικονομίες κλίμακας, ορίζοντάς τη βέβαια βάσει των κυρίαρχων δεδομένων της εποχής. Δούλοι και χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις δεν αποτελούσαν μέρος της θεωρίας..
Πολλά χρόνια αργότερα, ολόκληρος ο λεγόμενος Δυτικός κόσμος, βρίσκεται σε σημείο καμπής. Στα τέλη του 18ου αιώνα Γαλλία και Αμερική εκδημοκρατίζουν τις κοινωνίες τους. Η έννοια της ατομικής ελευθερίας δυναμώνει ανθρώπους που παλιότερα περιφρονούνταν από την άρχουσα τάξη και τη βασιλεία. Στην Αγγλία, η Βιομηχανική Επανάσταση με την μαζική παραγωγή προϊόντων, εκτοξεύει τις ποσότητες και ρίχνει τα κόστη. Ο κόσμος φεύγει από τα χωράφια και πάει στις πόλεις να βρει δουλειά. Γαιοκτήμονες και έμποροι νιώθοντας την επιρροή τους να περιορίζεται, σαμποτάρουν τη νέα πραγματικότητα (Galbraith, 1987).
Ο Άνταμ Σμίθ, καθηγητής ηθικής φιλοσοφίας, στη Γλασκόβη συνθέτει μια ολοκληρωμένη θεωρία για αυτή τη νέα πραγματικότητα. Αναλύει τις νέες έννοιες και περιγράφει θεωρητικούς κανόνες που θα κάνουν τα αντίπαλα δέη να συνυπάρχουν σε μια κοινωνία. Η αξία ενός αγαθού είναι ο μόχθος που χρειάστηκε για να παραχθεί, ενώ η τιμή του είναι τα χρήματα που χρειάζονται για την αγορά του. Η κοινωνία προοδεύει αλλά τα μέλη της επιδιώκουν μόνο το ατομικό τους κέρδος, έννοια που επικρατούσε μέχρι πολύ πρόσφατα και ίσως ακόμα στις μέρες μας βρίσκει υποστηρικτές.
Σε αυτό το πλαίσιο οι επιθυμίες γίνονται ανάγκες με ταχύτατο ρυθμό. Και οι επιθυμίες αυξάνουν τη ζήτηση για περισσότερη παραγωγή. Οι βιομηχανίες πιέζουν μηχανές και ανθρώπους να παράξουν περισσότερο. Ρόμπερτ Μάλθους και Καρλ Μάρξ αντιλαμβάνονται πως αυτή η αδυσώπητη επέκταση δεν είναι βιώσιμη. Στις θεωρίες τους μιλούν για την τρομακτικά γρηγορότερη αύξηση του πληθυσμού σε σχέση με αυτή των παραγόμενων τροφίμων αλλά και για την υπεραξία και την αξία του μισθού, αντίστοιχα.
Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ΗΠΑ σε κλίμα ευφορίας και ενισχυμένου καταναλωτισμού ζουν μια περίοδο ραγδαίας ανόδου του Χρηματιστηρίου που οδηγεί σε «φούσκα» που προκαλεί την Κρίση του 1929 (Ferguson, 2001). Οι πολίτες τρομαγμένοι κάνουν μαζικές αναλήψεις, οι τράπεζες κλείνουν και η ανεργία εκτοξεύεται οδηγώντας σε έντονες κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές.
Στην προσπάθειά του να δώσει μια εξήγηση στην κρίση, ο οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς υποστηρίζει πως η απώλεια εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στο οικονομικό σύστημα είναι ο κεντρικός παράγοντας της κατάρρευσης. Η πίστη των κυβερνήσεων πως η κρίση είναι παροδική δεν τις οδηγεί σε γενναία μέτρα με την Αμερικανική οικονομία να μπαίνει σε μια δίνη ταυτόχρονης αύξησης ύφεσης και χρέους (Christodoulakis, 2012). Όντας υπέρμαχος της έννοιας της αβεβαιότητας, ο Κέινς περιγράφει «το παράδοξο της φειδούς» όπου φοβούμενοι οι πολίτες ένα αβέβαιο αύριο, περιόριζαν μαζικά τις δαπάνες τους με αποτέλεσμα να πέφτει η συνολική ζήτηση και να παρατείνεται η κρίση.
Αντίθετα με τα παραπάνω γεγονότα, οι θεωρίες των Συμπεριφορικών οικονομικών προέκυψαν μετά από πολλά χρόνια παρατηρήσεων και εργασιών. Ο ίδιος ο Adam Smith είχε αναγνωρίσει τη σημασία της ανθρώπινης φύσης στις οικονομικές επιλογές (Smith & Haakonssen, 2002), ενώ πολλοί φιλόσοφοι, μαθηματικοί και οικονομολόγοι διαφώνησαν με τα αξιώματα της κοινωνικής και οικονομικής σκέψης όπως αυτό των απόλυτα ορθολογικών επιλογών της μεγιστοποίησης ατομικής χρησιμότητας και άλλα. Χρειάστηκε, όμως, η επίμονη εργασία των Kahneman και Tversky στα 70’s και 80’s αναφορικά με τα παράδοξα της συμπεριφοράς μας για την εδραίωση της εν λόγω θεωρίας (Lewis, 2016). Οι καταγραφές της τάσης μας να μην είμαστε ορθολογικοί, να ξεχνάμε γρήγορα, να είμαστε αλτρουιστές ή εκδικητικοί κατά περίπτωση και πολλά άλλα παράδοξά οδήγησαν στα Νόμπελ Οικονομίας σε Συμπεριφορικούς οικονομολόγους του 2002 και 2017. Τα μοντέλα τους ενσωμάτωσαν την ψυχολογία στα οικονομικά μέσω πειραματικών ευρημάτων υψηλής συμπεριφορικής προβλεψιμότητας (The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences 2002, 2017).
Τα έτη 2020 και 2021 στιγματίζονται από μια πανδημία περισσότερο καθολική και από τους Παγκόσμιους Πολέμους. Η κατάσταση που βιώνουμε είναι κι αυτή μια κρίση που μπορεί να σύντομα να αποκτήσει πολλά πρόσωπα ακόμα και αν εξασθεσνεί. Τί θεωρίες, άραγε, θα γεννήσει; Σε μια εποχή που όλος ο κόσμος μοιράστηκε ένα κοινό αντίπαλο, οι νέες θεωρίες θα βασίζονται στην από κοινού οργάνωση, στο διαχωρισμό ή στη συνομωσία; Ή μήπως θα βιαστούμε να γυρίσουμε στην προ Ιού ζωή μας ξεχνώντας γρήγορα το φόβο και την αβεβαιότητα που νιώσαμε;
Πηγές
- Christodoulakis Nikos (2012), Economic theories and Crises, Kritiki editions
- Ferguson Niall (2001), The Cash Nexus: Money and Power in the Modern World 1700-2000, London: Allen Lane
- Galbraith John Keneth (1987), A History of Economics: The Past as the Present, New York, Penguin editions
- Lewis Michael (2011), The Undone Project, Penguin editions
- NobelPrize.org. 2020. The Sveriges Riksbank Prize In Economic Sciences In Memory Of Alfred Nobel 2017. [online] Available at: <www.nobelprize.org/prizes/economic-sciences/2017/press-release/.
- Smith, A. and Haakonssen, K. (2002). The theory of moral sentiments. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press.