Τα τελευταία χρόνια, λόγω της αδυναμίας της οικονομικής θεωρίας να ανταποκριθεί στην αντιμετώπιση της παρούσας χρηματοπιστωτικής κρίσης, έχει έρθει στο προσκήνιο μια φρέσκια, εναλλακτική προσέγγιση των οικονομικών, τα Συμπεριφορικά Οικονομικά.
Η επιστήμη των Συμπεριφορικών Οικονομικών απορρίπτει την υπόθεση του ορθολογικού καταναλωτή των παραδοσιακών οικονομικών και εισάγει ψυχολογικούς παράγοντες στη μελέτη των οικονομικών υποδειγμάτων. Όπως υποστηρίζουν οι Συμπεριφορικοί Οικονομολόγοι, οι άνθρωποι παρεκκλίνουν από τη λήψη ορθολογικών αποφάσεων και αυτό γίνεται με συστηματικό και προβλέψιμο τρόπο.
Με άλλα λόγια, όπως αναφέρει ο καθηγητής Συμπεριφορικών Οικονομικών Dan Ariely στο βιβλίο του «Προβλέψιμα παράλογοι», οι ανορθολογικές αποφάσεις και συμπεριφορές εμφανίζονται ξανά και ξανά και μπορούμε να τις προβλέψουμε εκ των προτέρων. Μάλιστα, συχνά οι προσωρινές μας παρορμήσεις μας απομακρύνουν από τους μακροπρόθεσμους στόχους μας. Χάνουμε, λοιπόν, τη μάχη της αναβλητικότητας (procrastination), εγκαταλείποντας μακροπρόθεσμους στόχους υπέρ της άμεσης ικανοποίησης και υποτιμώντας ή παραβλέποντας τις συστηματικές αποκλίσεις μας από την ορθολογικότητα.
Τι προκάλεσε την διάδοση των Συμπεριφορικών Οικονομικών την τελευταία δεκαετία;
Σημαντικό γεγονός για τη γνωστοποίηση του κλάδου στο ευρύ κοινό αποτελεί η απονομή, για το έτος 2002, του βραβείου Νόμπελ Οικονομικών στον Daniel Kahneman, για το δημιουργικό του έργο στην ψυχολογία και τη συμβολή του στα Συμπεριφορικά Οικονομικά. Ο Kahneman αμφισβήτησε το ορθολογικό μοντέλο περί κρίσεων και λήψης αποφάσεων. Στο βιβλίο του «Σκέψη αργή και γρήγορη», μας ταξιδεύει στον ανθρώπινο νου και μας εξηγεί τα δύο συστήματα που κατευθύνουν τον τρόπο σκέψης μας και ονομάζει αυτή τη θεωρία ‘Η Θεωρία του Διπλού Συστήματος'(Dual System Theory).
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, όταν ένας άνθρωπος φτάνει στο σημείο λήψης μιας απόφασης, χωρίζεται σε 2 διακριτά μεταξύ τους Συστήματα, που ονομάζονται Σύστημα 1 και Σύστημα 2:
- Το Σύστημα 1 λειτουργεί αυτόνομα και γρήγορα από τον χρήστη και με ελάχιστη μέχρι και μηδενική προσπάθεια ελέγχου. Με άλλα λόγια υπόσυνείδητα. Επίσης, αυτό το σύστημα επηρεάζεται από τα συναισθήματα, από προκαταλήψεις και προηγούμενες εμπειρίες.
- Από την άλλη μεριά, το Σύστημα 2 λαμβάνει δράση όταν παίρνουμε αποφάσεις, στις οποίες χρειάζεται ο εγκέφαλος να επεξεργαστεί πιο πολύπλοκες πληροφορίες. Επίσης, απαιτεί προσπάθεια και την προσοχή του χρήστη και είναι συνυφασμένο με έννοια όπως επιλογή και συγκέντρωση.
Ο Kahneman μας αποκαλύπτει, επίσης, τις απίστευτες δυνατότητες, αλλά και τα ελαττώματα και τις στρεβλώσεις της σκέψης μας και τονίζει την επίδραση που ασκούν οι διαισθητικές εντυπώσεις στη συμπεριφορά μας.
Οι συνέπειες της αποστροφής απώλειας και της υπερβολικής εμπιστοσύνης στις εταιρικές στρατηγικές, οι δυσκολία πρόβλεψης των παραγόντων που οδηγούν στην ευτυχία, η έντονη επίπτωση των γνωστικών προκαταλήψεων στη λήψη αποφάσεων, όλα αυτά μπορούν να κατανοηθούν γνωρίζοντας τον τρόπο με τον οποίο τα δύο συστήματα σχηματίζουν τις κρίσεις και τις αποφάσεις μας.
Για περισσότερες πληροφορίες όσον αφορά τη Θεωρία του Διπλού Συστήματος πατήστε εδώ.
Σύντομη Ιστορική Αναδρομή των Συμπεριφορικών Οικονομικών
Ο Σαίξπηρ, στο πασίγνωστό του έργο ‘Άμλετ’ λέει :
«Τι αριστούργημα ο άνθρωπος! Τι ευγενικό το πνεύµα του! Τι απεριόριστη η ικανότητά του! Η µορφή και η κίνησή του, τι έκφραση, τι θαύµα!»
Από την κλασική ακόμη περιόδο, η µικροοικονοµία ήταν στενά συνδεδεµένη µε την ψυχολογία. Συγκεκριμένα, ο Adam Smith έγραψε το βιβλίο “Η Θεωρία των ηθικών συναισθηµάτων”, όπου πρότεινε ψυχολογικές εξηγήσεις της ατοµικής συµπεριφοράς και ο Jeremy Bentham ανέπτυξε εκτενώς το ψυχολογικό υπόβαθρο της χρησιµότητας.
Στο διάβα του χρόνου, οι οικονομολόγοι, κατά την ανάπτυξη των νεοκλασικών οικονοµικών, προσπάθησαν να αναµορφώσουν την επιστήµη των οικονοµικών ως φυσική επιστήµη, αντλώντας υποθέσεις για την οικονοµική συµπεριφορά από υποθέσεις για τη φύση των οικονοµικών ατόµων. Έτσι, ανέπτυξαν την έννοια του ‘Ηomo Εconomicus’, του οποίου η ψυχολογία ήταν ουσιαστικά ορθολογική. Αυτό οδήγησε σε ακούσια και απρόβλεπτα λάθη. Ωστόσο, πολλοί σηµαντικοί νεοκλασικοί οικονοµολόγοι χρησιµοποίησαν πιο εξελιγµένες ψυχολογικές εξηγήσεις, συµπεριλαµβανοµένων των Francis Edgeworth, Vilfredo Pareto, Irving Fisher και John Maynard Keynes. Η οικονοµική ψυχολογία εµφανίστηκε τον 20ο αιώνα στα έργα του Gabriel Τarde, George Katona και Laszlo Garai.
Στη δεκαετία του 1960, η γνωστική ψυχολογία άρχισε να ρίχνει περισσότερο φως στον εγκέφαλο ως συσκευή επεξεργασίας πληροφοριών (σε αντίθεση µε τα συµπεριφορικά µοντέλα). Ψυχολόγοι στον τοµέα αυτό, όπως οι Ward Edwards, Amos Trevsky και Daniel Kahneman άρχισαν να συγκρίνουν τα µοντέλα τους για τις γνωστικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων βάσει του κινδύνου και της αβεβαιότητας µε τα οικονοµικά µοντέλα της ορθολογικής συµπεριφοράς. Στη µαθηµατική ψυχολογία, υπάρχει ένα µακροχρόνιο ενδιαφέρον για την µεταβατικότητα των προτιµήσεων και το είδος της κλίµακας µέτρησης της χρησιµότητας (Luce, 2000).
Πως εφαρμόζονται τα πορίσματα των Συμπεριφορικών Οικονομικών στην καθημερινή μας ζωή;
Τα Συμπεριφορικά Οικονομικά έχουν εφαρμογή σε κάθε πτυχή της καθημερινής μας ζωής, όπου καλούμαστε να λάβουμε αποφάσεις.
Για να αντιμετωπίζονται επιτυχώς ή ακόμη και να προλαμβάνονται τα σοκ της οικονομίας και για να βελτιωθεί η κοινωνική ευημερία, είναι απαραίτητο να ληφθεί σοβαρά υπόψη η συστηματικότητα της ανορθολογικής συμπεριφοράς των ατόμων.
Όταν το άτομο κάνει ευσυνείδητες επιλογές και λαμβάνει αποφάσες με γνώμονα τη λογική, η ευημερία του βελτιώνεται σε προσωπικό, επαγγελματικό και οικονομικό επίπεδο.
Αναστασία Βαρακλή
Ερευνήτρια Συμπεριφορικών Οικονομικών για το Nudge Unit Greece
~Explaining Behavioral Economics Simply~
Πηγές
- DANIEL KAHNEMAN (2002) Thinking Fast and Slow
www.amazon.com/Thinking-Fast-Slow-Daniel-Kahneman/dp/0374533555
- DAN ARIELY (2010) Predictably Irrational: The hidden forces that shape our decisions
www.amazon.com/Predictably-Irrational-Revised-Expanded-Decisions/dp/0061353248/
- WILLIAM SHAKESPEARE(2000) Άμλετ , πρίγκιπας της Δανίας